Bugün Başvezir ile Ermeni sorununu ciddi şekilde konuştum. Onu Türk hükümetinin Ermenileri takip ederek yurt dışındaki saygınlığını gölgelediği ve Türk hükümetine duyulan sempatiyi azalttığı konularında uyardım. Almanya’da konuya ilişkin duyulan kaygının arttığını ve Sayın İmparatorluk Şansölyesi’nin dost ve müttefik Türkiye Hükümeti nezdinde Ermenilerin lehinde girişimlerde bulunmak üzere mesaj yağmuruna tutulduğunu belirttim. Ayrıca devletin güvenliğine karşı komplo düzenleyenlerin elbette sert bir şekilde cezalandırılması gerektiğini, ancak yüz binlerce yaşlı, çocuk ve kadının onur kırıcı şekilde sürülmesinin ise jöntürk tarihinde karanlık bir sayfa oluşturduğunu dile getirdim.
Bu kez bilerek üçlü yönetimin üyelerinden birine değil, Başvezire gittim, çünkü onun Ermeni takibini onaylamadığını biliyordum. Gerçi Başvezirin Ermeni takibini sonlandırma gibi bir gücü yok, ancak düşüncelerimi arkadaşları karşısında değerlendirme arzusunda olacaktır.
Ardından alt kademelerde çalışan memurların yaydıkları, Almanların Ermeni takibine olumlu baktıklarına ilişkin söylentilerin asılsız olduğunu ve bunun suç teşkil ettiğini söyledim. Yolculuk yapanlardan ve başka kaynaklardan kaçınılmaz olarak bildiğim kadar, bu iftira Anadolu’da çok yaygın. Ayrıca bizim, Türk hükümeti ile Ermeni politikasının sorumluluğunu taşımak istemediğimizi ve böyle dedikodulara kuvvetle karşı koyması ricasında bulundum.
Bu tür söylentilerden Başvezir’in bilgisi yoktu. Ancak söz konusu dedikoduları açıkça tekzip edeceği sözünü verdi ve Ermenilerin dış güçlerin, özellikle de Rus kışkırtmasının kurbanı olduğunu belirtti. Başvezir koca vilayetlerin ayaklanmak için örgütlendirildiğini ve silahlandırıldığını sözlerine ekledi. Söz konusu ayaklanmanın tek tek fertleri değil, tüm bir yöreyi kapsadığı, bu nedenle de insanları seçip teker teker cezalandırmanın mümkün olmadığını söyledi. Bunun dışında Ermeni halkına yapılan muameleyi de doğru bulmuyormuş. Ben ise, tarihi deneyimin bize devrimlerin kötü yönetim sonucu oluştuğunu gösterdiğini ve yüz binlerce suçsuz insanın takip edilmesi ve eziyete maruz bırakılmasının bir devletin meşru savunma önlemi olamayacağını hatırlattım.
Türklere hoş olmayan şeyler söylemek istediğim zaman bunu büyük bir sakinlikle yapıyorum ve onlarda buna izin veriyor. Gerçi eski bir Türk partisi kalmadı, ama yaşlı Türkler arasında Ermeni takibinden utananlar var.
Başvurularımın boşuna olmadığına inanmak istiyorum. Cemal Paşa Ermeniler için bazı kolaylıklar getirilmesini talep etmişti. Bunlar: Halep yakınlarındaki Ermenilerin çöl kenarındaki ‘Zor’ bölgesine yerleştirilmeleri yerine bulundukları yerde kalmaları, aksi durumda Ermenilerin yerleştirilecekleri bölgede ölmeleri söz konusu olabilecekti. Bağdat tren yolu yapımında çalışan ve görevlerine son verilen Ermeni kökenli mühendis, inşaat memuru ve işçilerinin geri çağrılması. Yerlerinden edilmiş zanaatkârların ordunun yararına çalıştırılması için girişimde bulunulması. Kendi de utanç duyan türklerden olan Cemal Paşa, Komite içinde isteklerinin yerine getirilmesi konusunda şimdiye kadar dirençle karşılanmıştı. Ancak çok yeni bir gelişmeyle onun kurmaybaşkanı Albay von Kress bana (Cemal Paşa’nın-çev.) taleplerinin kabul edildiğini bildirdi. O bu gelişmeyi benim girişimime bağlıyor. Albay, Ermenilerin sefalet manzalarını herhalde ömür boyu unutamayacağını sözlerine ekledi.